Agresioni rus ndaj Ukrainës, tërhoqi menjëherë vëmendjen e mbarë botës, për vetë precedentin që krijoi dhe potencialin për t’u përshkallëzuar deri në përmasa globale, e përdorim edhe të armëve bërthamore. Mbulimi i jashtëzakonshëm mediatik, evidentoi mobilizimin total të Ukrainës, në aspektin e përballjes në front me trupat ruse, por edhe të menaxhimit të sfidave përkatëse politike, diplomatike, ekonomike, të rikrijimit të stoqeve të armëve e municioneve (rezervave në përgjithësi) të ndihmës ndaj popullsisë civile, etj. Në mënyrë të posaçme, prania e menjëhershme, në vatrat e goditura, e trupave të emergjencave civile, të mirë pajisura, që ndeshen me zjarret, nxjerrin njerëzit nga rrënojat e japin ndihmën e parë, si dhe kryejnë një numër aktivitetesh të tjera të natyrës humanitare, dëshmojnë për një shtet “në këmbë”, që për rreth një vit e gjysmë po kryen me sukses të gjitha detyrimet ndaj qytetarëve të vet. Një qasje e tillë gjithëpërfshirëse e një kombi në luftë, nuk është e re, ajo hyri gradualisht gjatë Luftës I Botërore, për t’u përsosur më tej në Luftën II Botërore, e në një numër luftërash të mëvonshme (sidomos Vietnami e Izraeli). Megjithatë duket se në Ukrainë, për një numër faktorësh (sidomos të faktit që për të thyer vullnetin për rezistencë, Rusia po godet njëlloj, pa dallim, frontin dhe thellësinë, duke mos kursyer as objekte që mbrohen nga konventat ndërkombëtare si spitale, shkolla, kopshte fëmijësh etj), një qasje e tillë gjithëpërfshirëse po gjen zhvillime të reja, në përmasa e cilësi.
Çfarë nënkupton konkretisht kjo qasje?
Dokumentet doktrinore të SHBA bëjnë dallimin midis “Qasjes gjithë-qeveritare”[1] dhe “Qasjes gjithëpërfshirëse”[2]. E para është më “rigoroze”, pasi “…integron përpjekjet e përbashkëta të departamenteve dhe agjencive të qeverisë për të arritur unitetin e përpjekjeve, drejt një qëllimi të përbashkët. Me fjalë të tjera, sinkronizimi, koordinimi dhe/ose integrimi i aktiviteteve të entiteteve qeveritare dhe jo vetëm, me operacionet ushtarake”[3]. Nga ana tjetër, Qasja Gjithëpërfshirëse “…integron përpjekjet e përbashkëta të departamenteve dhe agjencive qeveritare, organizatave ndërqeveritare e joqeveritare, me partnerët ndërkombëtare dhe entitete të sektorit privat, për të arritur unitetin e përpjekjeve drejt një qëllimi të përbashkët. Ndryshe nga ‘Gjithëqeverisja’ e cila synon integrim të vërtetë brenda-qeveritar për planifikim të përbashkët dhe reagim të shpejtë, ‘Qasja gjithëpërfshirëse’ kërkon një bashkëpunim më të nuancuar. Në këtë rast aktorët nuk janë të detyruar të punojnë së bashku drejt një qëllimi, por në vend të kësaj, ata bashkëpunojnë sepse (dhe në masën që) kuptojnë e vlerësojnë këtë qëllim”[4].
Siç shihet, pavarësisht nga nuancat dhe një fare tolerance në “unitetin e përpjekjeve”, “Qasja Gjithëpërfshirëse” shkon përtej “Gjithëqeverisjes” duke e zgjeruar rrethin e aktorëve të përfshirë, për rrjedhojë rezultati i arritur dhe legjitimiteti i tij në sytë e opinionit të brendshëm e të jashtëm është më i lartë. Në këtë drejtim, duket se Ukraina po tregon një performancë të veçantë. Pa përmendur sukseset ushtarake në ndaljen e, në disa raste, zmbrapsjen me humbje të ushtrisë ruse, në operacione të mëdha me kombinim të forcave (tokësore, ajrore, detare) dhe armëve (artileri, mjete të blinduara, këmbësori, etj) menaxhimi i zhvendosjes në shtetet fqinje të mbi 8 milionë refugjatëve, sigurimi i kushteve më të domosdoshme për jetesë, për popullsinë në vend, ndërkombëtarizimi i çështjes ukrainase duke siguruar jo vetëm mbështetje morale të pjesës më të madhe të botës, por edhe materiale (armatime) logjistike, ekonomike e financiare, si dhe menaxhimi me efikasitet i këtyre ndihmave, përbëjnë secila prej tyre e në tërësi, shembuj të suksesshëm të “Qasjes gjithëpërfshirëse”.
Në kushtet e “urisë për energji”, si rezultat i dëmtimit të centraleve bërthamorë e mbylljes së rubinetave të naftës e gazit nga Rusia, që reduktoi në 30% furnizimin me energji të vendit, Ukraina u kthye drejt burimeve alternative. Kështu nëpërmjet nismës së BE “Gjeneratorët e shpresës”[5], Ukraina po furnizohet me sasi të konsiderueshme gjeneratorësh elektrikë. Nga ana tjetër ka progres të madh në shfrytëzimin e energjisë diellore e të erës, krahas riparimit të centraleve bërthamore të dëmtuara gjatë luftimeve. Së fundi Ukraina njoftoi se jo vetëm arriti të sigurojë nevojat e veta për energji por ka filluar eksportin e energjisë[6]. Po kështu ka progres në eksportin e grurit nëpërmjet rrugëve hekurudhore, si alternativë e atyre detare, etj. Nga ana tjetër, shërbimi i emergjencave po zgjerohet e modernizohet. Aktualisht SES (Shërbimi Shtetëror i Emergjencave i Ukrainës) numëron një personel prej rreth 70,000 vetash[7], të mirë trajnuar (rreth 5,500 vullnetarë iu bashkuan SES vetëm në muajin e fundit) të pajisur me mjetet më moderne të hapjes së rrënojave, shuarjes së zjarreve, dhënies së ndihmës së parë shëndetësore, evakuimit të të dëmtuarve, etj. Për sa më sipër, si dhe një numër treguesish të tjerë, provohet se “Qasja Gjithëpërfshirëse”, që Ukraina po aplikon kundër agresionit rus, është rruga e duhur për çdo komb, i cili përballet me sfida të mëdha, përfshi ato të sigurisë.
Për fat të keq, në Shqipëri, e vetmja tentativë deri sot, për aplikimin e një qasje ndërinstitucionale në sektorin e sigurisë (megjithëse jo plotësisht gjithëpërfshirëse) mbetet projekti i sponsorizuar e udhëhequr nga Qeveria e SHBA në vitet 2011-2013, për rishikimin strategjik të sigurisë dhe mbrojtjes. Për më shumë se 18 muaj, ekspertë të lartë nga shtatë institucione kryesore shqiptare (Ministria e Jashtme, Mbrojtjes, Punëve të Brendshme, Financave, Drejtësisë, Transportit dhe SHISH) të koordinuar nga një komitet me pjesëmarrjen e një zëvendësministri nga secila prej ministrive të mësipërme (nga SHISH Zëvendësdrejtori) në takime të përmuajshme, 3-ditore, punuan nën drejtimin e ekspertëve amerikanë. Në këtë proces, u hartuan tetë skenarë, të gjykuar si më të mundshmit për Shqipërinë, duke përfshirë agresionin konvencional (nga toka, deti apo ajri); sulm terrorist me pasoja për popullsinë në një rajon relativisht të gjerë; katastrofë natyrore me aktivizim edhe të grupeve të krimit të organizuar, etj. Këto skenarë u parashikuan brenda dhe jashtë vendit (në kuadrin e një force shumëkombëshe). Për secilin prej skenarëve u përcaktuan detyrat specifike të çdo institucioni pjesëmarrës, kapacitetet përkatëse njerëzore e materiale që do të zhvilloheshin e viheshin në dispozicion në rast nevoje, kostoja financiare për secilin prej këtyre kapaciteteve, etj. Metodologjia e ndjekur ishte e pashembullt dhe shërbeu si shkollë për gjithë pjesëmarrësit. Por gjatë këtij procesi u konstatuan diferenca të mëdha në vizionet dhe praktikat e institucioneve pjesëmarrëse. Me përjashtim të Forcave të Armatosura, përfaqësuesit e tjerë shfaqën rezerva dhe pasiguri për krijimin e kapaciteteve të kërkuara. Nga ana tjetër, asnjë prej institucioneve të mësipërme, përfshi edhe Këshillin e Ministrave, nuk garantoi mbështetjen me buxhet për ngritjen e këtyre kapaciteteve, megjithëse afatet për krijimin e tyre u shtynë nga viti 2020 (afati i parë, më ambicioz) në vitin 2025. Me ndryshimet politike të ndodhura pas zgjedhjeve parlamentare të 2013, e gjithë kjo punë u ndal, grupet e punës u shpërndanë, ndërsa puna për krijimin e kapaciteteve operacionale, të kërkuara për skenarët ndërinstitucionalë të sigurisë, nuk nisi kurrë.
Në gjithë dekadën vijuese, deri sot, nuk ka pasur një ndërmarrje të ngjashme në Shqipëri. Pasojat kryesore janë dy. Së pari, kapacitetet e nevojshme operacionale për përballimin e situatave të tilla ekstreme të sigurisë, në disa institucione, ose mungojnë, ose mbetën në nivele rudimentare, kryesisht në Forcat e Armatosura. Kështu, tërmeti i nëntorit 2019 evidentoi dobësinë e ekipeve shqiptare të kërkim-shpëtimit, pajisjet dhe trajnimin e tyre të pamjaftueshëm, që kontrastonte dukshëm me ekipet e ardhura nga Kosova, pa përmendur ato të vendeve të tjera, kontribuuese në këtë emergjencë. Dobësi u konstatuan në këtë rast edhe në kapacitetet shqiptare për ndihmë mjekësore, akomodim të njerëzve në nevojë, trajtimin e tyre me ushqim, veshje të ngrohta, etj. Po ashtu, zjarret verore që zhdukin çdo vit qindra hektarë pyje, kanë ekspozuar, sidomos në terrenet e kalueshme me vështirësi, kapacitetet e pamjaftueshme, edhe ato kryesisht në Forcat e Armatosura, që shpesh detyrohen të përballen me zjarrin me mjete rrethanore, lopata, apo pompa uji shpine. Nga ana tjetër, ndërhyrjet efektive nga ajri, kanë qenë subjekt i disponueshmërisë dhe vullnetit të mirë të vendeve fqinje, edhe ato të zëna me situata zjarresh në vendet e veta. Për fat të mirë, deri tani, këto situata fatkeqësish natyrore nuk janë shfrytëzuar nga grupet kriminale për grabitje e akte të tjera (siç u vu re në New Orleans, në 2005, me Uraganin Katrina, apo gjatë tërmetit të shkurtit 2023 në Gaziantep, Turqi) ose për akte terroriste, gjë që do ta komplikonte shumë më tepër situatën dhe pasojat ndaj popullsisë lokale.
Vështirë se ndonjë prej institucioneve qendrore apo lokale në Shqipëri ka parashikuar masat dhe kapacitetet e nevojshme, për përballimin, për shembull, të një skenari ku ujësjellësi i një qyteti të madh infektohet me lëndë kimike, bakteriologjike apo radiologjike, ndërsa numri i të lënduarve mund të shkojë në mijëra apo dhjetëra mijëra. Ca më pak mund të pritej në këtë rast një kundërveprim efektiv dhe në kohë nga institucionet përkatëse shqiptare. Ndoshta do të aktivizohej një sasi e kufizuar personeli mjekësor, disa qendra mjekësore dhe një numër i limituar i trupave kimiste nga Forcat e Armatosura (të cilat në total kanë vetëm një kompani kimiste, me organikë rreth 100 veta por aktualisht të kompletuar më pak se 50%[8]). Mundësia për masa të tjera, sidomos në orët e para, që janë edhe më kritiket për minimizimin e humbjeve, do të ishte shumë e ulët. Për një skenar të tillë, në një numër institucionesh shtetërore, me siguri ekziston mendimi se i përket të shkuarës së largët të Luftës së Ftohtë, ndërsa për një skenar tjetër të natyrës kibernetike, ka shumë të ngjarë të gjykohet se i përket të ardhmes dhe është ende herët për institucionin të planifikojë protokollet, personelin dhe kapacitetet e nevojshme, për ta shmangur apo së paku minimizuar pasojat e një sulmi të tillë.
Së dyti, tërmetet, përmbytjet dhe zjarret e ndodhura në Shqipëri në këto vite kanë evidentuar probleme të theksuara në linjën e komandim-kontrollit. Kështu, nëqoftëse gjatë tërmetit të nëntorit 2019 Kryeministri drejtoi personalisht menaxhimin e situatës, çka përfaqëson nivelin strategjik të komandim-kontrollit, një rol që përgjithësisht u krye mirë, në nivel operacional, pra në terren, në vijueshmërinë e masave kundërvepruese, në këtë rast, sikurse edhe në emergjencat e tjera, u konstatuan dublime të panevojshme e veprime që i binin ndesh e zhvlerësonin njeri tjetrin, prani të madhe personalitetesh (deputetësh të mazhorancës e opozitës) kritika ndaj njeri tjetrit e akuza në medja, imponim të vullnetit të njërit apo tjetrit person me influencë, për alokimin e ndihmave, etj. Kështu, i ashtuquajturi “unitet i qëllimit” (pra dhe i përpjekjeve) që u përmend në krye, ka qenë, ndoshta, gjëja e fundit që ka shqetësuar titullarët e pranishëm në operacion.
Përjashtuar një luftë të mirëfilltë konvencionale, Shqipëria është përballur në dekadat e fundit me gati të gjitha sfidat e sigurisë, përfshi katastrofat natyrore, krimin e organizuar, episode (megjithëse relativisht të vogla) terrorizmi, pandemi dhe së fundi, sulmin kibernetik të shtatorit 2022, që bllokoi funksionimin e gjithë administratës shtetërore për ditë e javë të tëra. Sikurse u përmend më lart, në menaxhimin e tyre ka munguar uniteti i përpjekjeve, për rrjedhojë, normalizimi i situatës dhe eliminimi i pasojave ka pasur një kosto relativisht të lartë dhe zgjatje më të madhe në kohë. Kështu, vlerësohet që kostoja vjetore për shkak të katastrofave natyrore në Shqipëri, në raport me Prodhimin e Përgjithshëm Bruto, është më e larta në rajon dhe shkon mesatarisht në rreth 1.3%, ndërsa maksimalisht në 4.9% (për BE këto shifra janë përkatësisht 06% dhe 2.4%)[9].
Agresioni rus në Ukrainë dëshmon se paqja dhe siguria nuk mund të merren të mirëqena, edhe në rajone relativisht të stabilizuara, ca më pak në pjesën tonë të Ballkanit, ende të trazuar. Krizat dhe emergjencat mund të shpërthejnë e zhvillohen shpejt, ndërsa përballja e tyre me improvizime të çastit ka kosto të madhe njerëzore e materiale. Përvojat e vendeve të tjera sugjerojnë nevojën e planeve afatgjata dhe masave gjithëpërfshirëse si premisa të domosdoshme për sukses. Kjo është rruga më e sigurt në të cilën duhet të ecë edhe Shqipëria.
[1] Whole of Government Approach [2] Comprehensive Approach [3] NATO Conference on “Emerging Security Challenges”, Berlin, 05-07 Apr 2011 [4] Idem [5] https://ukraine.europarl.europa.eu/en/support-for-ukraine/generators-of-hope [6] https://www.latimes.com/world-nation/story/2023-04-11/ukraine-resumes-electricity-exports-despite-russian-attacks [7] https://reliefweb.int/report/ukraine/ukraine-s-state-emergency-service-backbone-country-s-emergency-response [8] Për krahasim, gjatë Luftës së Ftohtë, Forcat e Armatosura Shqiptare kishin nga një kompani kimiste (secila me personel rezervist prej 70-80 vetash) për çdo brigadë këmbësorie dhe nga një batalion kimist (secili me efektiv rreth 250 veta, kryesisht rezervistë) për çdo divizion këmbësorie, përveç një regjimenti kimist, me efektiv rreth 1500 vetash. Duke llogaritur rreth 74 brigada këmbësorie të organizuara në 21 divizione, rezulton një numër total prej rreth 13,000 ushtarakësh aktivë e rezervistë, të pajisur e trajnuar për përballimin e situatave me përdorim të Armëve të Dëmtimit në Masë (lëndëve helmuese, agjentëve bakteriologjikë apo radiologjikë). Këtu nuk janë llogaritur efektivi i “Forcave Vullnetare” (në total rreth 250,000 vetë) të planifikuara të vepronin në qendrate banuara, të pajisura e trajnuara për t’i ardhur në ndihmë popullsisë, përfshi situatat me përdorim të Armëve të Dëmtimit në Masë. [9] https://www.elibrary.imf.org/view/journals/002/2022/363/article-A001-en.xml#:~:text=Between%201980%20and%202021%2C%20natural,damages%20amounting%20to%20%24802%20million.
Autori i artikullit:
Kolonel në pension Foto Duro, ka shërbyer për rreth 35 vjet në Forcat e Armatosura Shqiptare, në një numër detyrash, përfshi: Drejtor (i Përgjithshëm) në Shtabin e Përgjithshëm dhe Drejtor për Politikat e Mbrojtjes. Studimet post-universitare i kreu në Akademinë e Mbrojtjes, Tiranë dhe në Kolegjin e Komandës dhe Shtabit të Përgjithshëm të Forcave Tokësore Amerikane, Leavenworth, Kansas. Ai mban gjithashtu gradën shkecore “Doktor”, nga Akademia e Mbrojtjes Tiranë. Pas lirimit nga FASH, në 2012, Kolonel Duro punoi për rreth 3 vjet, si hulumtues, në Institutin për Demokraci e Ndërmjetësim dhe për 7 vjet të tjera, tek gazsjellësi TAP, si përgjegjës për sigurinë, dega Shqipëri.